SLAPPs: ‘Hoe machtige partijen publieke stemmen het zwijgen opleggen’
SLAPPs: ‘Hoe machtige partijen publieke stemmen het zwijgen opleggen’
Zelfs een onafhankelijke milieuorganisatie als Greenpeace weet er niet aan te ontsnappen: een juridische strijd tegen een machtige tegenpartij, zonder gegronde basis. De organisatie bevindt zich midden in een zogenoemde SLAPP-rechtszaak en slaat terug – in naam van het publieke belang. Maar wat houdt dit zorgwekkende fenomeen precies in?
Wat zijn SLAPPs?
According to Article 1, the Anti-SLAPP Directive applies to manifestly unfounded claims or abusive court proceedings in civil matters with cross-border implications brought against natural or legal persons on account of their engagement in public participation, referred to as SLAPP targets. Because of the ‘cross-border complications’ requirement, SLAPPs involving purely domestic cases fall outside the scope of the Directive. In accordance with Article 5(1) of the Anti-SLAPP Directive, this requirement is nevertheless fulfilled “unless both parties are domiciled in the same Member State as the court seised and all other elements relevant to the situation at hand are located only in that Member State”. Claims against SLAPP targets can be based on many grounds, such as defamation, infringement of privacy or intellectual property rights.
Een groeiende dreiging voor de democratie
De afgelopen jaren is het aantal SLAPP-zaken sterk toegenomen, wat een directe bedreiging vormt voor democratische waarden zoals vrijheid van meningsuiting en persvrijheid. Een zaak kan als SLAPP worden aangemerkt wanneer deze gericht is op het onderdrukken van publieke uitingen of acties rond maatschappelijke thema’s. Signalen als een duidelijke machtsongelijkheid tussen partijen, buitensporige eisen of manipulatieve juridische tactieken wijzen vaak op een SLAPP. Dergelijke zaken beginnen vaak met dreigementen, gevolgd door daadwerkelijke rechtsprocedures die bedoeld zijn om te intimideren.
De impact is groot: journalisten en activisten raken financieel, emotioneel en professioneel uitgeput. Zelfs als de zaak uiteindelijk wordt gewonnen, is het schade al aangericht. De dreiging op zichzelf zorgt voor een ‘chilling effect’: kritische stemmen gaan over tot zelfcensuur, en publieke waakhonden durven zich niet langer uit te spreken of actie te voeren.
Een dam tegen juridische intimidatie
Om deze misbruikpraktijken tegen te gaan, heeft de Europese Unie in mei 2024 de anti-SLAPP-richtlijn aangenomen. Deze richtlijn biedt extra bescherming aan publieke waakhonden die worden geconfronteerd met intimiderende rechtszaken. De toename van dergelijke procedures vormde de directe aanleiding. Uit onderzoek van Free Press Unlimited bleek dat in Nederland bijna de helft van de journalisten en zelfs 90% van de hoofdredacties te maken kreeg met juridische dreiging na publicaties.
De strijd tegen SLAPPs kent een tragisch kantelpunt: de moord op de Maltese onderzoeksjournaliste Daphne Caruana Galizia in 2017. Zij was op het moment van haar dood verwikkeld in meer dan veertig SLAPP-zaken vanwege haar onthullingen over corruptie. Haar dood bracht een schokgolf teweeg in Europa en vormde het startschot voor de ontwikkeling van de richtlijn, die als eerbetoon de naam ‘Daphne’s Law’ kreeg. De invoering van deze wet wordt beschouwd als een belangrijke stap richting bescherming van persvrijheid en burgerrechten in Europa.
De anti-SLAPP-richtlijn moet uiterlijk in mei 2026 door alle EU-lidstaten zijn omgezet in nationale wetgeving. In Nederland zijn inmiddels de eerste stappen gezet. Zo hebben de dekens een meldpunt opgericht voor journalisten die te maken krijgen met juridische intimidatie. Toch blijft er werk aan de winkel. Volgens de overheid voorziet het Nederlandse civiele procesrecht grotendeels al in de richtlijn, met uitzondering van specifieke bepalingen rond proceskosten en schadevergoedingen – waarvoor een wetswijziging nodig is.
De Nederlandse Anti-SLAPP-werkgroep, onderdeel van de Europese koepelorganisatie CASE (Coalition Against SLAPPs in Europe), ziet dit anders. Zij pleiten voor een volledige en zorgvuldige implementatie van álle elementen uit de richtlijn, om slachtoffers van SLAPPs daadwerkelijk te kunnen beschermen.
Of die bescherming er ook echt komt, hangt af van de komende jaren.
